Λευκάδα

I

Νησί (303 τ. χλμ., 20.751 κάτ.) του Ιονίου πελάγους, Β της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης και πολύ κοντά στην ακτή της Αιτωλοακαρνανίας, από την οποία τη χωρίζει στενός (25 μ.) τεχνητός δίαυλος (διώρυγα της Λ. ή Αλεξάνδρου). Η Λ. είναι το τέταρτο σε μέγεθος από τα Επτάνησα (μετά την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο). Υπάγεται διοικητικά στον νομό Λευκάδος (βλ. λ. Λευκάδος, νομός) της περιφέρειας Ιονίων Νήσων (βλ. λ.), μαζί με το γειτονικό Μεγανήσι και τα νησάκια Σπάρτη, Σκορπιός, Σκορπίδι, Μαδουρή, Κύθρος, Κάλαμος και Καστός. Πρωτεύουσα του νομού και έδρα του ομώνυμου δήμου είναι η πόλη Λευκάδα.

Η Λ., όπως και τα υπόλοιπα Επτάνησα, είναι αποτέλεσμα του μεγάλου παράκτιου ρήγματος που την απομόνωσε από την απέναντι ξηρά. Τεκτονικά η Λ. και η Κεφαλονιά θεωρούνται τα πιο κατακερματισμένα τμήματα του πεδίου καθίζησης Άρτας-Αγρινίου. Μεταξύ Λ. και Παξών διασταυρώνονται τα ρήγματα του Ιονίου με τα ρήγματα του κόλπου της Άρτας. Στο σύστημα των ρηγμάτων αυτών και των ρηγμάτων που διασταυρώνονται νοτιότερα με τις προεκτάσεις των ρηγμάτων του Πατραϊκού κόλπου, ενδημούν σεισμικές εστίες. Η Λ. είναι το ορεινότερο από τα Επτάνησα, με κυρίαρχο στοιχείο του αναγλύφου το βουνό Σταυρωτάς (κορυφή Ελάτη, 1.167 μ.). Οι ακτές της είναι έντονα διαμελισμένες, με μικρές κολπώσεις και έχουν μήκος 117 χλμ. Η Λ. δεν έχει επιφανειακά νερά, όπως και τα άλλα Επτάνησα, αλλά μόνο υπόγεια καρστικής προέλευσης, αποτέλεσμα των καρστικών μορφών οι οποίες δημιουργούνται μέσα στους ασβεστόλιθους και στους δολομίτες που αποτελούν το υπόβαθρό της. Το κλίμα είναι καλό, με ήπιο χειμώνα και δροσερό καλοκαίρι.

Η αρχιτεκτονική της Λ., και της πόλης και του νησιού, όπως και των υπόλοιπων Επτανήσων, είναι επηρεασμένη από τη Δύση, παρότι έμεινε στην κυριαρχία των Ενετών πολύ λιγότερο διάστημα απ’ ό,τι τα άλλα νησιά, και πάντως λιγότερο από όσο αυτά στην τουρκική κυριαρχία. Η γειτνίασή της με την ηπειρωτική Ελλάδα συνετέλεσε ώστε να διατηρηθεί αρκετά ισχυρή και η μεταβυζαντινή παράδοση. Χαρακτηριστικό οικιστικό στοιχείο της Λ. είναι τα πολλά ξύλινα ή ξυλόπηκτα σπίτια, εξαιτίας των συχνών καταστρεπτικών σεισμών από τους οποίους υποφέρει το νησί. Συνηθίζεται επίσης η τοποθέτηση ενός ξύλινου σκελετού, κατά μήκος των εσωτερικών τοίχων των κτιρίων και κυρίως των εκκλησιών, ώστε να εμποδίζεται η προς το εσωτερικό πτώση των τοίχων και να προστατεύονται έτσι το εκκλησίασμα, οι εικόνες και τα σκεύη.

Τα αξιοθέατα του νησιού, εκτός από αυτά της πρωτεύουσας (βλ. λ. Λευκάδα, παρακάτω), περιλαμβάνουν ένα ενετικό κάστρο του 14ου αι., το οποίο είχε κατασκευαστεί από τον Ιωάννη Ορσίνι και περικλείει την εκκλησία της Αγίας Μαύρας του 13ου αι. (από την οποία προήλθε και η φραγκική ονομασία του νησιού Santa Maura, Σάντα Μαύρα), τα ερείπια του ναού του Απόλλωνα και τη μονή του Αγίου Νικολάου (17ος αι.) στη Βασιλική, την ορεινή κωμόπολη Καρυά με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τα έθιμά της, ερείπια της πρώιμης εποχής του χαλκού (περ. 2000 π.Χ.) στο Νυδρί, την εκκλησία της Αναλήψεως με τοιχογραφίες του 16ου αι. στον Πόρο κ.ά.

Η Λ. υπήρξε η γενέτειρα πολλών πνευματικών ανθρώπων, από τον 17ο έως και τον 20ό αι. Λευκαδίτες στην καταγωγή ήταν οι ποιητές Ιωάννης Ζαμπέλιος, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης και Άγγελος Σικελιανός, ο συγγραφέας Λευκάδιος Χερν (Άγγλος με μητέρα Λευκαδίτισσα), ο ιστορικός και φιλόλογος Σπυρίδων Ζαμπέλιος, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, ο ηθοποιός Τζαβαλάς Καρούσος, η μεσόφωνος Αγνή Μπάλτσα κ.ά.

Ιστορία. Η Λ., εξαιτίας της θέσης της, υπήρξε πάντοτε μία χερσόνησος, τμήμα της Ακαρνανίας. Στην αρχαιότητα ήταν γνωστή με την ονομασία Λευκαδία ή Λευκαδίων Χερσόνησος, όπως παραδίδεται από τον Στράβωνα. (Για την ιστορία της πόλης της Λ. κατά την αρχαιότητα, βλ. λ. Λευκάδα, Ιστορία, παρακάτω). Ελάχιστες είναι οι πληροφορίες που υπάρχουν για τη Λ. κατά τη βυζαντινή περίοδο. Το 887 μ.Χ. το νησί ανήκε στο θέμα της Κεφαλληνίας και κατά τα έτη 1099 και 1103 λεηλατήθηκε από τους Πιζάτες. Μετά την κατάλυση του βυζαντινού κράτους από τους Σταυροφόρους (1204), η Λ. αποτέλεσε τμήμα του δεσποτάτου της Ηπείρου. Το 1294 προσφέρθηκε ως προίκα στον Ιωάννη Ορσίνι από τον πεθερό του, δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρο Α’. Το 1331 κατέλαβε το νησί ο Βάλτερος Βριέννιος, ο οποίος το παραχώρησε στον Γρατιανό Τζώρτζη (1355). Οι Λευκαδίτες, όμως, με την παρακίνηση του δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου Β’, επαναστάτησαν κατά του Τζώρτζη, τον οποίο και παρέδωσαν στον Νικηφόρο. Ο Τζώρτζης ωστόσο επέστρεψε στη Λ., την οποία και κυβέρνησε έως τον θάνατό του (1362). Τότε η Λ. περιήλθε στον οίκο των Τόκκων (Tocco). Ο τελευταίος από τους δούκες του οίκου, ο Λεονάρδος Γ’ Τόκκος, βοήθησε τους Ενετούς στον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας και ευνόησε τους ορθοδόξους για να κερδίσει τη συμπάθεια των κατοίκων του νησιού. Την περίοδο αυτή κατέφυγαν στη Λ. περίπου 15.000 Έλληνες πρόσφυγες από τη Στερεά Ελλάδα. Όμως μετά την ενετοτουρκική συνθήκη ειρήνης, η Βενετία εγκατέλειψε τον Λεονάρδο και η Λ. κατελήφθη από τους Τούρκους (1477). Το 1500 οι Ενετοί κατέλαβαν το νησί, αλλά έναν χρόνο αργότερα, ύστερα από νέα ενετοτουρκική συνθήκη, το παρέδωσαν στους Τούρκους, στην κυριαρχία των οποίων παρέμεινε έως το 1684, οπότε το κατέλαβε ο Ενετός Μοροζίνι. Την ενετοκρατία στη Λ. κατέλυσαν οι Γάλλοι (1797). Το 1798 η Λ., όπως και τα άλλα Επτάνησα, κυριεύτηκε από ρωσοτουρκικό στόλο, παρά τη σθεναρή αντίσταση της γαλλικής φρουράς της, και αποτέλεσε τμήμα της Ιονίου Πολιτείας υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Μετά τη συνθήκη του Τιλσίτ (1807) περιήλθε και πάλι στη Γαλλία. Από το 1810 άρχισε για το νησί η περίοδος της αγγλικής κυριαρχίας, η οποία διήρκεσε έως το 1864, χρονολογία της ένωσης των Επτανήσων με την Ελλάδα.

Αρχαιολογία-μνημεία. Στους αρχαιότατους χρόνους, μια χαμηλή ράχη συνέδεε ακόμη την Ακαρνανία με το ύψωμα το οποίο αργότερα αποτέλεσε την ακρόπολη της Λ. (πάνω από τις αλυκές και Ν από το σημείο όπου υπάρχει σήμερα ο στενότερος διάπλους). Τον ισθμό άνοιξαν πρώτοι οι Κορίνθιοι με μία διώρυγα, το Διορυκτόν, λίγο μετά την ίδρυση της αποικίας τους τον 8o αι. π.Χ. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους υπήρχε μια γέφυρα στο νότιο τμήμα του πορθμού. Στη νότια ακτή του νησιού μικρές προεξέχουσες άκρες καταλήγουν στο περίφημο λευκό ακρωτήριο της Λευκάτας (το σημερινό Δουκάτο), το οποίο αποτελούσε τον τρόμο των αρχαίων ναυτικών και αναφέρεται ήδη στον Όμηρο ως είσοδος στον Άδη. Στο ακρωτήριο αυτό βρισκόταν το ιερό του Απόλλωνα, του οποίου όμως δεν σώζεται κανένα ίχνος. Σύμφωνα με την παράδοση, από εκεί έπεσε στη θάλασσα η ποιήτρια Σαπφώ.

Προϊστορικά ευρήματα υπάρχουν άφθονα στο νησί από τη νεολιθική εποχή, είναι όμως όλα ασήμαντα. Στο Νυδρί ανέσκαψε ο Γερμανός αρχαιολόγος Ντέρπφελντ (1853-1940) και έφερε στο φως κυκλικά οικοδομήματα της πρώιμης εποχής του χαλκού (περ. 2000 π.Χ.), τα οποία έχουν το ανάλογό τους στο κυκλικό οικοδόμημα που αποκαλύφθηκε κάτω από το ανάκτορο της Τίρυνθας. Ο Ντέρπφελντ υποστήριζε ότι η Λ. ταυτιζόταν με την Ιθάκη, την πατρίδα του Οδυσσέα, αλλά ο ισχυρισμός του θεωρείται ανυπόστατος, καθώς δεν στηρίζεται από αρχαιολογικά ευρήματα.

Οι ακτές της Λευκάδας είναι απόκρημνες στη δυτική πλευρά και αλίμενες.

Η Αγία Κυριακή στη Λευκάδα.

Το κάστρο της Λευκάδας ανοικοδομήθηκε από τους Τούρκους αρχικά τον 14o αι., έχει σχήμα ακανόνιστου εξαγώνου και τα τείχη του ενισχύονται κατά αποστάσεις από ημικυκλικούς πύργους και προμαχώνες. Βρίσκεται στο σημείο όπου το νησί ενώνεται σχεδόν με την Ακαρνανία και σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση.

Το Νυδρί της Λευκάδας.

Η προτομή του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη στη Λευκάδα.

Ο Λευκάτας, ακρωτήριο της Λευκάδας, στο νότιο άκρο της, απ' όπου σύμφωνα με την παράδοση έπεσε στη θάλασσα η ποιήτρια Σαπφώ.

II

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 350 μ., 833 κάτ.) του νομού Φθιώτιδος. Βρίσκεται στο δυτικό άκρο του νομού, 50 χλμ. Δ της Λαμίας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Σπερχειάδος. Έως το 1940 ονομαζόταν Λευκάς και από το 1940 έως το 1961 Λεύκα.